Geleefd door je carričre, geleefd door anderen. Nergens meer echt de tijd voor hebben. Druk in je agenda, druk in je hoofd. Hoe kijken boeddhisten aan tegen stress en drukte?
“Boeddha heeft het, vooral na het bereiken van de verlichting, heel druk gehad. Hij schijnt zelfs stressklachten te hebben gehad, en lage rugklachten. Als dat zo is, moet je wel concluderen dat zowel verlichte als minder verlichte geesten niet ontkomen aan de druk van te druk zijn. En het is zo, denk ik”, schrijft Rients Ritskes.
Niemand ontkomt dus aan stress. Maar waarmee hebben we het dan zo druk? Ritskes ziet leven als vechten en loslaten van de grenzen van je vermogen en onvermogen. Juist ook het verleggen van die grenzen ervaart hij als de zin van het leven. “Het onder druk staan van agenda’s en dergelijke kan helpen om je talenten optimaal te benutten. Maar, als dat primair voor eigen eer en roem is, zul je er niet erg gelukkig van worden.” Het is dus onze intentie achter de handelingen die bepaalt of onze drukte bijdraagt of juist afdoet aan inzicht en geluk.
Niet alleen eigen eer en roem, ook verwachtingen zijn het probleem volgens Paula de Wijs: “We kunnen zo moeilijk ‘nee’ zeggen tegen druk en een overvolle agenda omdat er verwachtingen zijn. We hebben verwachtingen van onszelf en ook onze omgeving heeft verwachtingen van ons. Zelfs in boeddhistische lessen krijgen we te horen hoe je anderen ten dienste moet zijn, en er zijn zo ontelbaar veel anderen die zo veel nodig hebben. Vooral als boeddhist wil je je zelfzucht verminderen en dan is het moeilijk een evenwicht te vinden tussen wat we zouden wíllen doen en wat we kúnnen doen.” Zelf heeft De Wijs een leraar, Lama Zopa Rinpochee, die hard werkt en onophoudelijk voor anderen in de weer is. “Hij slaapt niet, is de hele nacht aan het werken, mediteren of gebeden opzeggen. Als hij midden in de nacht even weg lijkt te dommelen, is hij binnen enkele minuten er weer helemaal bij, gebeden of mantra’s reciterend. Met zo’n voorbeeld is het lastig je evenwicht en grenzen te vinden. Er moet zoveel gedaan worden en we willen zo veel.”
Maar ook liggen er oorzaken in de westerse cultuur. De Wijs: “Een oude Engelse uitdrukking luidt: ‘wil je iets gedaan krijgen, vraag het dan aan iemand die het druk heeft’. Onze westerse maatschappij is oplossingsgericht: word je met een probleem of een wens geconfronteerd, denk je meteen aan wat er gedaan moet worden.”
Henk Barendregt noemt als een belangrijke culturele oorzaak van drukte de "verambtelijking". De accreditering in het onderwijs, bijvoorbeeld, maakt dat kwaliteit van onderwijs beoordeeld wordt op basis van protocollen. “Dan krijg je uitwassen dat de kwaliteit van het onderwijs gemeten wordt in termen van het aantal audiovisuele hulpmiddelen per klassenlokaal. Naar wezenlijke kwaliteiten wordt niet meer gekeken.” Door de bureaucratische procedures wordt de druk verhoogd. Zo geldt dat bijvoorbeeld ook in een gezin waar de kinderen, het huis en de auto’s zo duur zijn dat het nodig is drukke banen te hebben. Men moet veel tijd besteden aan werk en voldoende verdienen om de gezinsorganisatie draaiende te houden. Door de druk die dit oplevert wordt men slaaf van het gezinsrooster. “Soms hebben we zoveel te doen, dat we er alleen maar met onze halve aandacht bij kunnen zijn. We hebben dan het gevoel dat we geleefd worden, dat onze agenda's ons meer bepalen dan andersom. Er is geen rust meer om hetgeen men meegemaakt heeft voor zichzelf te verwerken, laat staan om het met de anderen te delen.”
Toch is het mogelijk, denkt De Wijs, om rust en bezinning te combineren met een drukke, zware baan – maar het is niet makkelijk. Het is een kwestie van prioriteiten stellen, tijd voor jezelf maken, jezelf dwingen te stoppen met ‘doen’. “Het is ook veel moeilijker te mediteren of tot rust te komen als je hoofd vol zit, na een lange dag met gesprekken, regelen, sussen, rennen, schrijven en problemen oplossen. Er is zo’n enorme ‘teveelheid’ aan informatie die op je afkomt – het is niet voor niets dat meditatie je leert naar binnen te keren en de buitenwereld buiten te laten. Maar dan heb je met je eigen geest te maken, die dan allesbehalve rustig is. Hoewel het me niet altijd lukt, heb ik gemerkt dat als ik mijn geest onder controle kan krijgen wanneer ik ga zitten te mediteren, die meditatie fijner is dan anders, het gevoel daarna prettiger. Met meditatie ben je je geest andere, positieve gewoonten aan het leren waardoor je gezonder in de wereld kunt staan.” Tegelijkertijd verandert dat niet de hoeveelheid prikkels, informatie en afleidingen die om je heen is. “Als je ooit een retraite hebt gedaan, weet je hoe verbazingwekkend het is dat na de retraite het ontstane evenwicht als sneeuw voor de zon verdwijnt. Daar ga je weer. Maar dan heb je wel de ervaring van een heldere geest gehad. Bewust en onbewust, diep in je, weet je dat er een onopgewonden staat mogelijk is en dat die altijd binnen in je is. Het is zaak steeds terug te kunnen keren naar zo’n staat.”
Ritskes benadrukt dat het ook goed is om je geweten bij tijd en wijle eens flink te onderzoeken om erachter te komen, waar je je eigenlijk druk om maakt. “Velen beginnen met mediteren om beter om te kunnen gaan met stress. En gelukkig werkt dat en zullen mensen enige verlichting ervaren. Toch is die verlichting vaak maar van korte duur. De wittebroodsweken van een spirituele ontdekkingstocht duren niet veel langer dan een maand of twee en dan komt het er op aan of je echt achter de schermen van je doen en laten durft te kijken. Er achter komen wie of wat je bent en waarom je zo druk doet, is vaak nogal confronterend. Alleen het doorzien van onze programmering kan ons bevrijden van de druk die velen meesjouwen uit het verleden. Het zijn met name deze onbewuste conditio¬neringen die ons een verkeerde druk opleggen. De stress die eruit voortkomt, maakt ons soms zelfs ongeneeslijk ziek. Immers dergelijk onbewuste motieven gunnen ons NOOIT rust, zelfs niet als we slapen, en ook niet wanneer wij iets groots bereiken. Want het onbewuste motief houdt nooit op te bestaan. Het ingesleten gedragspatroon dat steeds harder werkt voor de onbewuste motieven zal niet eerder ophouden dan wanneer het herkend en geheel tot op de bodem doorzien wordt.”
Dat dit proces niet eenvoudig is, beaamt Barendregt. Hij noemt ‘eerlijk zijn naar jezelf toe’ het moeilijkst. “Dat is zo moeilijk omdat wij vaak niet bekend zijn met onze eigen motieven. Het idee bijvoorbeeld om je carričre te gaan beperken, waardoor er minder geld binnen komt, kan schaamte oproepen. Dat is een gevoel dat in ons gaat zitten. Het kan net sterk genoeg zijn om te verhinderen dat we verder denken aan de mogelijkheid ons leven vrijer in te richten. Het verstand wordt immers overschaduwd door het gevoel.” Hij noemt inzichtsmeditatie een eenvoudige methode om jezelf te doorgronden. “Inzichtsmeditatie bestaat eruit te leren een zekere afstand van je gedachten en emoties te krijgen, zodat je er niet door verleid wordt om verkeerde keuzen te maken. De methode is zo: je stelt je op als een observator van jezelf en herkent wat er gebeurt. "O, er is schaamte", of ook: "Deze gedachte roept tegenzin op." Door op deze wijze een buitenstaander te zijn, maar wel een bijzonder intieme, kan je leren je motieven beter of geheel te doorzien. Je kan zien dat je je schaamt en je wordt er niet in meegezogen. Wanneer je zekere afstand hebt, dan observeer je de schaamte in plaats van dat de schaamte je overheerst. Dit geldt ook voor andere gevoelens, voor het denken en voor reacties op wat er langs komt in ons bewustzijn. En de druk is dan ook weg. De kern van het Boeddhisme is de ontdekking van de speciale kracht die de juiste opmerkzaamheid heeft.” Eigenlijk is het dus simpel volgens Barendregt. Met de juiste opmerkzaamheid voor de verhoging van druk door hobby of werk, word je niet meer geleefd. Je kunt echt kiezen of je werk of hobby je de stress wel waard is.
Drukte zal nooit verdwijnen want er zijn soms goede redenen om druk te zijn. Voor Ritskes is er eigenlijk maar één reden: “Dat is om wezenlijk geluk met zoveel mogelijk mensen te delen. We delen geluk niet omdat het vanuit onze conditionering moet, maar omdat we het inzicht hebben dat daarmee het geluk van anderen en van onszelf wordt vergroot. Daarom was Boeddha ook druk en ging hij bij tijd en wijle gebukt onder deze oneindige uitdaging. Als wij, net als Boeddha, ons op tijd terugtrekken voor een paar weken of maanden retraite zal alle druk weer van ons af glijden. We zijn dan verlost van de opgedane stress en kunnen weer verder werken aan een wereld vol geluk en inzicht.”
Diana Vernooij is redacteur van Vorm & Leegte